Jak stanowi łacińska paremia „pacta sunt servanda” – umów należy dotrzymywać. Powyższa zasada jest fundamentalną zasadą prawa cywilnego wywodzącą się jeszcze z czasów prawa rzymskiego. Pomimo tak znacznego upływu czasu, w żadnym wypadku nie straciła ona na swojej aktualności a wręcz przeciwnie, w dzisiejszych czasach stała się jeszcze bardziej doniosła. W praktyce jednak, z dotrzymywaniem zawartych pomiędzy stronami ustaleń bywa bardzo różnie. Warto zatem mieć świadomość konsekwencji grożących dłużnikowi za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, jak również uprawnień które przysługują w takim wypadku wierzycielowi.
- Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej
- Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – pojęcie niewykonania/nienależytego wykonania zobowiązania
- Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – pojęcie szkody
- Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – pojęcie związku przyczynowo-skutkowego
- Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – uprawnienia wierzyciela
- Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – podsumowanie
Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej
Zgodnie z treścią art. 471 Kodeksu cywilnego (dalej k.c.) „dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi„
Powyższy artykuł reguluje kwestię jednego z reżimów odpowiedzialności odszkodowawczej, tj. odpowiedzialności odszkodowawczej ex contractu, potocznie zwanej odpowiedzialnością kontraktową, której podstawą jest odpowiedzialność za szkodę powstałą w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Odpowiedzialność kontraktowa nie ogranicza się wyłącznie do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, ale swoim zakresem obejmuje również odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie wszelkich zobowiązań wynikających zarówno z umów, jak również i innych źródeł (np. ustawy, orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne).
Przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej w reżimie odpowiedzialności ex contractu są:
- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z przyczyn, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność;
- poniesienie szkody przez wierzyciela;
- istnienie adekwatnego związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a powstałą szkodą.
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej istnieje tzw. domniemanie winy dłużnika. Oznacza to, że wierzyciel nie jest zobowiązany do wykazania istnienia winy po stronie dłużnika, a jedynie okoliczności, że zobowiązanie nie zostało wykonane lub też jego wykonanie było nienależyte, i tylko w tym zakresie spoczywa na nim ciężar dowodu zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 6 k.c.
Dłużnik ma możliwość zwolnienia się odpowiedzialności za powstałą szkodę, jednakże aby tak się stało musi on wykazać, że powodem niewykonania lub nienależytego wykonania umowy były okoliczności za które nie ponosi on odpowiedzialności, bądź też wykonując swoje zobowiązanie dołożył należytej staranności wobec czego powstanie szkody nie było przez niego zawinione.
Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – pojęcie niewykonania/nienależytego wykonania zobowiązania
Do niewykonania zobowiązania dochodzi wówczas gdy dłużnik w ogóle nie spełnia świadczenia, świadczy inny przedmiot niż to wynika z treści zobowiązania, bądź też podjął działania ukierunkowane na spełnienie świadczenia, jednakże nie przekroczyły one „progu osiągnięcia konstytutywnych cech świadczenia„ określonych kryteriami wskazanymi w art. 354 k.c.
Natomiast do nienależytego wykonania zobowiązania dochodzi w sytuacji, gdy dłużnik spełnia świadczenie jednak wbrew jego treści, np. świadczy rzeczy wadliwe lub o niewłaściwej jakości i skutkiem takiego zachowania jest brak osiągnięcia celu w postaci zaspokojenia interesu wierzyciela.
Nienależyte wykonanie umowy jest kategorią pośrednią pomiędzy wykonaniem, a niewykonaniem zobowiązania.
Warto zaznaczyć, że w niektórych przypadkach prawidłowe ustalenie czy zobowiązanie nie zostało wykonane, czy też jego wykonanie było nienależyte, jest kwestią problematyczną i koniecznym jest wówczas odniesienie się do wskazanych powyżej cech konstytutywnych świadczenia.
Cechami konstytutywnymi jest zazwyczaj to co zgodnie z treścią zobowiązania dłużnik miał świadczyć. Pozostałe cechy, tj. np. określenie wykonawcy, termin, jakość czy sposób spełnienia świadczenia mają charakter uzupełniający.
Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – pojęcie szkody
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej, co do zasady naprawieniu podlega tylko szkoda majątkowa rozumiana w myśl art. 361 § 2 k.c. jako strata i utracone korzyści.
Pojęcie szkody nie zostało wprost zdefiniowane w Kodeksie cywilnym, aczkolwiek w judykaturze przyjmuje się, że jest to poniesiony wbrew woli poszkodowanego uszczerbek wskutek zdarzenia wyrządzającego szkodę.
Szkoda będąca następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania stanowi różnicę między stanem majątku wierzyciela wskutek naruszenia zobowiązania, a hipotetycznym stanem jaki by istniał, gdyby dłużnik wykonał zobowiązanie zgodnie z jego treścią.
Kwestią problematyczną jest natomiast określenie szkody w postaci utraconych korzyści. Z uwagi na swoją istotę, ma ona w takim wypadku charakter hipotetyczny, a jej udowodnienie polega na wykazaniu, że patrząc z perspektywy obiektywnego obserwatora przez pryzmat wiedzy i doświadczenia życiowego możliwe jest przyjęcie, że utrata tych korzyści rzeczywiści nastąpiła.
Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – pojęcie związku przyczynowo-skutkowego
W reżimie odpowiedzialności ex contractu pojęcie związku przyczynowo-skutkowego rozumiane jest jako istnienie normalnego (adekwatnego) związku przyczynowego między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą, w myśl reguły określonej art. 361 § 1 k.c.
Zgodnie z brzmieniem powyższego artykułu „zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła„.
Za normalne następstwa zdarzenia z którego wynikła szkoda uznaje się zdarzenia, jakie tego rodzaju zdarzenie jest w ogóle w stanie wywołać i w zwyczajnym biegu rzeczy, a nie tylko na skutek szczególnego zbiegu okoliczności, z reguły wywołuje.
Adekwatny związek przyczynowy jest zjawiskiem czysto obiektywnym. Oznacza to, że jego istnienie nie może być oceniane w oparciu o to, czy osoba odpowiedzialna za szkodę była świadoma skutków swojego działania.
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej istotną kwestią jest to, że dłużnik jest zobowiązany do naprawienia szkody tylko wówczas, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności za które odpowiada.
Należy jednak zaznaczyć, że odpowiedzialność dłużnika nie ogranicza się wyłącznie do odpowiedzialności za własne działanie lub zaniechanie, ale także za działanie lub zaniechanie osób, z których pomocą zobowiązanie wykonuje lub którym powierzył wykonanie zobowiązania, jak również za działanie lub zaniechanie przedstawicieli ustawowych.
Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – uprawnienia wierzyciela
W sytuacji gdy dłużnik nie wykona swojego zobowiązania lub wykona je nienależycie, wierzyciel może skorzystać z przysługujących mu uprawnień celem przymusowego wyegzekwowania świadczenia.
Gdy świadczenie jest jeszcze możliwe do wykonania, wierzycielowi przysługują dwa uprawnienia których może domagać się jednocześnie, tj. zażądać spełnienia świadczenie i domagać się odszkodowania, której nie obejmuje wówczas pierwotnie umówionego świadczenia.
Natomiast, gdy wyegzekwowanie świadczenia nie jest już możliwe lub wierzyciel nie ma już żadnego interesu prawnego w tym, aby uzyskać określone świadczenie, może on żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Powyższe uprawnienie odszkodowawcze przysługuje wierzycielowi również wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem zwłoki dłużnika, wskutek czego pierwotne świadczenie utraciło dla niego całkowicie, bądź też w przeważającej części znaczenie.
W przypadku niewykonania umowy, świadczenie odszkodowawcze ma charakter zastępczy i jego zadaniem jest zastąpienie pierwotnego świadczenia. Natomiast w przypadku nienależytego wykonania umowy, ma ono charakter uzupełniający.
Sposób naprawienia szkody został uregulowany w art. 363 § 1 k.c. który stanowi, iż „naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu„.
Naprawienie szkody może polegać zatem bądź na przywróceniu stanu pierwotnego, bądź też na zapłacie odpowiedniej sumy pieniężnej.
Wierzycielowi mogą przysługiwać również dodatkowe uprawnienia przewidziane zarówno regulacjami określającymi skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jak również wynikające z przepisów szczególnych.
Przykładem wskazanych wyżej dodatkowych uprawnień mogą być:
- wykonanie zastępcze;
- powstrzymanie się od świadczenia wzajemnego;
- prawo do odstąpienia od umowy;
- roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia;
- żądanie usunięcia wad.
Podstawą do określenia zakresu obowiązków dłużnika, jak i przedmiotu świadczenia jest treść stosunku obligacyjnego łączącego strony, albowiem to z niej wynika jego cel do którego osiągnięcia powinien dążyć dłużnik zaspokajając tym samym interes wierzyciela.
Niewykonanie i nienależyte wykonanie umowy a odpowiedzialność odszkodowawcza – podsumowanie
Podsumowując zaprezentowane rozważania zgodnie z fundamentalną zasadą prawa cywilnego, umów należy dotrzymywać.
W praktyce jednak, powyższa zasada bardzo często nie jest respektowana, skutkiem czego jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy.
Powyższe może prowadzić do pojawienia się bardzo daleko idących negatywnych konsekwencji, zarówno dla dłużnika jak i wierzyciela, albowiem charakter niektórych świadczeń z uwagi na swoją niepowtarzalność nie może zostać zastąpiony żadnym innym świadczeniem.
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej, wierzyciel dochodząc swoich praw musi jedynie wykazać, że nie doszło do wykonania umowy lub też jej niewykonanie miało charakter nienależyty. Na dłużnika przeniesiony zostaje w tym wypadku ciężar udowodnienia istnienia okoliczności uzasadniających przekonanie, że nie można przypisać mu odpowiedzialności odszkodowawczej skutkiem czego zostanie on z niej zwolniony.
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania umowy wierzycielowi przysługuje szereg uprawnień z których może skorzystać, aby doprowadzić do przymusowego wyegzekwowania należnego mu świadczenia.
Należy jednak pamiętać, że gdy wykonanie zobowiązania nie będzie już możliwe, bądź też jego wykonanie utraci dla wierzyciela znaczenie, jedynym czego może się domagać w takim wypadku jest wypłata odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem odszkodowania.
Podejmując zatem decyzję o podjęciu kroków w celu wyegzekwowania od dłużnika należnych świadczeń, należy sumiennie się do tego przygotować. Dobre uzasadnienie swoich roszczeń, potwierdzone zebranym materiałem dowodowym będzie w takim wypadku kluczowe, a ponadto umożliwi odpowiednie zabezpieczenie się przed skutecznym wykorzystaniem przez dłużnika przysługujących mu środków pozwalających na zwolnienie się odpowiedzialności.
Jeżeli przekazane informacje były dla Ciebie pomocne, będę wdzięczny za pozostawienie śladu w postaci polubienia (Facebook/Google) oraz/lub udostępnienia artykułu.
Powyższe, utwierdzi mnie w przekonaniu, że taka działalności z mojej strony jest przydatna i wartościowa, a także skutecznie zmotywuje do dalszego tworzenia tego rodzaju treści.
W razie wystąpienia problemów natury prawnej serdecznie zapraszam do kontaktu – jestem przekonany, że wiedza, doświadczenie i narzędzia którymi dysponuję zagwarantują znalezienie satysfakcjonującego i skutecznego sposobu na jego rozwiązanie.
Z poważaniem,
adw. Kamil Kijowski.
Niniejsza publikacja ma charakter wyłącznie informacyjno-edukacyjny oraz stanowi prywatny pogląd autora na opisywane zagadnienie, zgodnie ze stanem prawnym obowiązującym w dniu publikacji. Nie stanowi ona porady prawnej, wykładni prawa, a także jej następstwem nie jest powstanie stosunku zobowiązaniowego na linii klient-adwokat. Autor nie ponosi odpowiedzialności za szkody związane z zastosowaniem lub brakiem zastosowania się do informacji wskazanych w publikacji.